અંક - ૨૫ / એપ્રિલ ૨૦૧૫

આ અંકમાં

૧. એક પ્રેમકરાર / જયેશ સોલંકી

૨. બે હાઈકુ / બ્રહ્મ ચમાર

૩. છ ગ્રામીણ બહેનોની સહિયારી રચના

૪. પંચમહાલનું લોકગીત / પ્રેષક : વિજય વણકર ‘પ્રીત’

૫. શિક્ષણ / બી. એમ. પરમાર

૬. ઉછીની લક્ષ્મણરેખા / ઉમેશ સોલંકી

૧----------------------------------------------------------------------

એક પ્રેમકરાર / જયેશ સોલંકી (ભુવાલડી, જિલ્લો - અમદાવાદ)

પ્રિયે,

તું મારાં

બુસકોટને બટન

પાટલૂનને થીગડું

નહીં ચોંડી દે

તો ચાલશે.

દર રવિવારે

મારા ગંદા

કારખનાનાં કપડાં

નહીં ધૂવે

તો પણ મને ચાલશે.

પટેલિયાના

મરેલા પાડિયાનું શાક

રાંધી નહીં આપે

તો પણ ચાલશે.

ઘૂઘરા, કોંકણી

બાફેલાં ઈંડાંના

ચખણામાં

તું મીઠાને બદલે

બૂરુ ભભરાવી દઇશ

તો પણ હું

ચૂપચાપ ખાઈ લઇશ.

હું છો ને

નાસ્તિક છું

તું તારે કરજે

દશામાંનું વ્રત.

પણ, પ્રિયે!

તારે

માથેમેલું ઉપાડતી

મારી મા-બેનને

માણસ તો માનવા જ

પડશે!

તારી નવરાશે

ક્યારેક

એમનાં માથાંમાંથી

જૂઓ-લીખો પણ

વીણવી જ પડશે.

મૃત્યુ શૈયા પર સૂતા

મારા બીમાર બાપને

દેશીની થેલી

વાટકામાં ઓતી

ચમચી-ચમચી

દેશી દારુ પણ

પાવો પડશે.

રાત પડે

રામાપીરના મંદિરે

મંજીરા -કરતાર-ઢોલકાં વગાડી

ભક્તાણી હોવાનો

ડૉળ કરતી

મારા બંઘ મિલ

કામદારની પત્નીઓ

દિવસે લાલીનો લપેડો કરી

લટક મટક કરતી

ક્યાં જાય છે

કયા વરુઓ પાસે જાય છે

કેમ જાય છે

એ તો તારે

સમજવું જ પડશે, પ્રિયે!

કારખાનાંમાં કાળી મજૂરી કરતી

મારી ભાભીના

છોકરા ની

ચડ્ડીના ખિસ્સામાં

ઊંઘવાની વેળાએ પણ

રસ્સી-ભમરડો

કેમ હોય છે

એનું રહસ્ય પણ

તારે જાણવું પડશે, પ્રિયે.

ચિક્કાર પીને સૂતા

અમારી ચાલી-મહોલ્લા ના

દલિતકામદારો-શ્રમજીવીઓ

છેલ્લાં પોરની ઊંઘમાં

માલિકો-મૂડીપતિઓ ને

ગાળો કેમ બબડે છે

એ પણ

તારે સમજવું પડશે., પ્રિયે!

તારે

માર્ક્સ

બાબા સાહેબ

સાવિત્રીબાઇ ફૂલે ને

વાંચવા-સમજવાં -નજીકથી જાણવા પડશે, પ્રિયે.

તારે

જાતિવાદ વિરુદ્ધ

મૂડીવાદ વિરુ

પિતૃસત્તા વિરુદ્ધ

અમારી સાથે

યુદ્ધ

લડવું જ પડશે, પ્રિયે.

હું જાણું છું

શરતો બહુ આકરી છે, પ્રિયે

પણ આજ મારી શરતો છે, પ્રિયે

કબૂલ હોય તો બોલ

નહિતર...........!!

૨----------------------------------------------------------------------

બે હાઈકુ / બ્રહ્મ ચમાર (ચલાદર, તા. ભાભર, જિલ્લો - બનાસકાંઠા)

      ૧

  આદિવાસી છું

વન મારી અંદર

  રૂંધાય શ્વાસ

      ૨

  હુંય માણસ

ને તું પણ માણસ

  આ ભેદ શાને?

૩----------------------------------------------------------------------

લીલી સાડી, પીળી સાડી / ફૂલીબેન નાયક, ઈનાસબેન હરિજન, રમીલાબેન રાઠવા, વીણાબેન બારિયા, કૈલાસબેન બારિયા (દેવગઢ મહિલા સંગઠન, (દેવગઢ બારિયા તાલુકાનાં કેટલાંક આદિવાસી ગામો, જિલ્લો : દાહોદ)

લીલી સાડી, પીળી સાડી, સફેદ સાડી લો

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

ઘર છોડ્યાં, ઢોર છોડ્યાં, છોડ્યાં નાનાં બાળ

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

ઘંટી છોડી, ચુલ્હા છોડ્યા, છોડ્યાં ખેતર-કામ

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

મેહમાન છોડ્યા, સગાં છોડ્યાં, છોડ્યા ઘર-વ્યવહાર

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

મેળા છોડ્યા, પ્રસંગ છોડ્યા, છોડ્યા સહુ તહેવાર

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

લીલી સાડી, પીળી સાડી, સફેદ સાડી લો 

            બેન મારી મીટિંગમાં જવાનાં

૪----------------------------------------------------------------------

પંચમહાલનું લોકગીત / પ્રેષક : વિજય વણકર ‘પ્રીત’ (પીંગળી, તાલુકો : કાલોલ, જિલ્લો : પંચમહાલ)

‘ઊંચા ટીમ્બે બેની તારી સાસરી’

નીચે કોઈ વણઝારાનો વાસ રે

     મારા વીરને કહેજો, વીરને કહેજો

     વાણા બેનીને મોકલે

એવો બ્લાઉઝ ફાટ્યો વીરા મારા અંગનો

જાય છે મારા વીરા કેરી લાજ રે

     મારા વીરને કહેજો, વીરને કહેજો

     વાણા બેનીને મોકલે

     ઊંચા ટીમ્બે.....

એવી સાડીઓ ફાટી છે મારા અંગની

જાય છે મારા પપ્પા કેરી લાજ રે

     મારા વીરને કહેજો, વીરને કહેજો

     વાણા બેનીને મોકલે

     ઊંચા ટીમ્બે.....

     નીચે કોઈ....

મારાં એવાં ખૂટ્યાં છે તેલ ને ધૂપેલ

જાય છે મારાં ભાભી કેરી લાજ રે

     મારા વીરને કહેજો, વીરને કહેજો

     વાણા બેનીને મોકલે

     ઊંચા ટીમ્બે.....

     નીચે કોઈ....

ખૂટ્યાં મેકપ ને પાવડર રે

જાય છે મારી બહેનપણી કેરી લાજ રે

     મારા વીરને કહેજો, મારા વીરને કહેજો

     વાણા બેનીને મોકલે

     ઊંચા ટીમ્બે.....

     નીચે કોઈ....

૫----------------------------------------------------------------------

શિક્ષણ / બી. એમ. પરમાર (ગાંધીનગર)

'અલ્યા, તું કોનો છોકરો ?'
એણે આજુબાજુ નજર કરી
છોકરા અને છોકરીઓ, 
વર્ગખંડની ઓસરીમાં, એક જ લાઈનમાં.
પલાંઠીવાળીને શિસ્તબદ્ધ..!
અને,
મધ્યાહ્ન ભોજન યોજનાનો સંચાલક 
પીળા પીતામ્બરવાળો...
કપાળે એના જેવા જ લાલ ચાંદલાવાળો..
મોટી ફાંદ પર જનોઈ ફેરવતો..!
એની તરફ
એના નવાં કપડાં તરફ 
નવું શર્ટ, નવી ચડ્ડી

અને નવા જ દફતરવાળો આ વળી કોણ ?
'અલ્યા તું કોનો છોકરો?'
'રમેશ જેઠા પરમારનો !'
એ ધીમા અવાજે બોલ્યો.
'રમેશ જેઠા મેતરનો?'
અહી લાઈનની વચ્ચોવચ્ચ
રમજુભા, દીપુભા, રામશંકર

અને ઉમાપ્રસાદ જોશીની જોડાજોડ ?
'અલ્યા, તું આઈ ક્યાંથી?'
'તારે તો, ત્યાં...ખૂણામાં 
છોકરાનાં ચપ્પલો દેખાય છે ને ત્યાં 
ત્યાં જ
'ચાલ ઊભો થા..! તારી તો..!'
એ ઊભો થયો..
ધ્રૂજતો ધ્રૂજતો ક્યાંય સુધી..!
નિશાળથી ઘર સુધી..!
'બેટા ભણી આવ્યો !' 
આવતાં જ
માએ હરખનાં ઓવારણાં લીધાં.
તારો બાપ આજ હોત તો !
હા...મા...હું ભણી આવ્યો..!
નિશાળમાં ક્યાં બેસવું એ ..
એ ધ્રૂજતા અવાજે એટલું જ બોલી શક્યો..! 

૬----------------------------------------------------------------------

ઉછીની લક્ષ્મણરેખા / ઉમેશ સોલંકી

અંધાપો ઓકતી રાતોથી ઘેરાયેલા

ખદબદતા કાદવમાં

ફદફદતા વીતી સદીઓ :

આંખોમાં ફદફદતાં અંધારાં ખોસ્યાં

કાનોમાં ફદફદતા અવાજ ઠોક્યા

‘માય બાપ’ કે એના જેવા

જીભ પર ફદફદતા શબ્દ ચોડ્યા

તેથી

બીજું કંઈ આવડ્યું નહીં

આવડ્યું બસ ફદફદવું

ફદફદવું એટલે જીવવું

ને, જીવવું એટલે ફદફદવું

એક રોજ એવું થયું

અંધાપો ઓકતી રાતો ચીરી

નાનકડું કિરણ અડક્યું કાદવને

ને ઝળહળતો ઊગ્યો સૂરજ           (સૂરજ = ડૉ. આંબેડકર)

ચોપાસ બસ અજવાળું અજવાળું

પછી કાદવનો થયો કાંપ

આમ જુઓ તો સૂરજ લાલચોળ લાગે

અડો તો અંગોઅંગને ટાઢક આપે

એક રોજ એવું થયું

મૂકીને ઝળહળતું અજવાળું

ડૂબ્યો સૂરજ ધીરે ધીરે

વખત વીતતાં

અજવાળાના કકડા કર્યા

નાના નાના કકડા

મોટા મોટા કકડા

કળ પ્રમાણે, બળ પ્રમાણે, છળ પ્રમાણે

કકડાઓને સેરવી લીધા

કકડો

કોઈએ ઝભ્ભાના ગજવામાં ગાલ્યો

કોઈએ શર્ટના ખિસ્સામાં નાખ્યો

કોઈએ સૂટના પૉકિટમાં રાખ્યો

કકડા આજે એવા ઝગારા મારે

આંખ ખોલો તો આંખોને એ આંઝી નાખે

સ્હેજ અડો તો અંગોઅંગને બાળી નાખે

પછી તો, ભાઈ, એવું થયું, ભાઈ, એવું થયું

કકડાવાળા

લાવ્યા ઉછીની લક્ષ્મણરેખા

હવે પેલી પા છે કકડાવાળા

ને આ પા

કાંપમાંથી બની રહેલા કાદવમાં ફદફદવાવાળા